درود
جنگ جهانی دوم با حمله آلمان به لهستان در 9/6/1318 مطابق با اول سپتامبر 1939 آغاز شد و ایران بی طرفی خود را در این جنگ اعلام كرده بود .در سحرگاه دوشنبه . سوم شهریور 1320 قوای شوروی با پشتیبانی تانك و هواپیما از شمال و قوای انگلیس از مرزهای غربی وارد ایران شدند . جبهه دوم ارتش انگلیس از مرز خسروی عبوركرده پس از تصرف تاسیسات نفت شاه . به سوی كرمانشاه پیشروی كردند . نیروهای ایرانی مقاومت چندانی نكردند . تا نیروهای انگلیس و شوروی به هم پیوستند و ارتش ایران با سرعتی باور نكردنی تارو مار شد .
درهمان ساعتی كه ایران مورد حمله قرار گرفت اسمیرنوف سفیر شوروی و سر ریدر بولار . وزیر مختار انگلستان علی منصور نخست وزیر ایران را از جریان حمله مطلع كردند . مولوتف كمیسر امور خارجه شوروی نیز یادداشتی به محمد ساعد سفیر ایران در مسكو تسلیم كرد كه ورود قوای شوروی به ایران را به استناد مواد پنجم و ششم عهدنامه دوستی 1921 بین ایران و روس كه به بهانه این كه حضور جاسوسان آلمانی خطری برای امنیت شوروی به شمار می رفت توجیه شده بود . رضا شاه در مقابل حمله ناگهانی دو همسایه نیرومند غافلگیرشده بود . به وسیله سفرای خود در مسكو و لندن و واشنگتن از متفقین خواست عملیات نظامی را بی درنگ متوقف كرده وارد مذاكره شوند . متفقین جوابی ندادند و تلویحا فهماندند كه دیگر دیر شده است . رضاشاه محمدعلی فروغی را كه مورد قبول انگلیسی ها بود . مامور تشكیل كابینه جدید كرد . به پیشنهاد فروغی به كلیه واحدهای نظامی دستور ترك مقاومت داده شد . سپس فروغی با نمایندگان شوروی و انگلستان وارد مذاكره شد .
در 8/6/1320 مطابق با سی ام اوت 1941 دول متفق تقاضای خود را به شرح زیر اطلاع دادند . 1-ترك مقاومت و تخلیه واحدهای ارتش ایران از كلیه نقاطی كه متفقین اشغال نموده اند . 2- اخراج كلیه اتباع آلمان به استثنای اعضای سفارت و چند كارشناس . 3-تعهد در تسهیل حمل و نقل اسلحه . مهمات و ادوات جنگی از طریق ایران به روسیه . در مقابل انگلیسها متعهد شدند حق السهم ایران را از نفت جنوب كماكان بپردازند . شوروی ها نیز تعهد كرده بودند عایدات شیلات ایران را پرداخته و هروقت وضعیت نظامی اجازه دهد . نیروهای خود را از ایران خارج نماید . هنوز این تقاضا مورد بررسی ایران بود كه سفرای دو دولت به جای اخراج اتباع آلمانی . خواستار تحویل آنها به قوای متفقین شدند . رضا شاه این تقاضا را نپذیرفت .
متفقین اولتیماتومی در تاریخ چهارشنبه 19/6/1324 مطابق با دهم سپتامبر 1941 میلادی به ایران دادند . در این اولتیماتوم آمده بود كه اگر دولت ایران در ظرف چهل و هشت ساعت اتباع آلمانی را به نیروهای آنها تسلیم و سفارتخانه آلمان . ایتالیا . رومانی و مجارستان را تعطیل نكند . قوای متفقین پایتخت را اشغال خواهند كرد . رضاشا جواب صریحی به اولتیماتوم نداد . اما در 25 /6/1320 مطابق 16 سپتامبر 1941 قوای متفق شوروی از شمال و انگلستان از جنوب به سوی تهران حركت كردند . محمدرضا پهلوی در كتاب پاسخ به تاریخ می نویسد . متفقین اطلاع داده بودند در 26 شهریور 1320 تهران را اشغال نظامی خواهند كرد .
رضاشاه در 25 شهریور بیست نامه ای را كه توسط فروغی تهیه شده بود امضاء كرد و صبح روز 25 شهریور راهی اصفهان شد . متن استعفا به این شرح است . نظر به اینكه من همه قوای خود را در این چندساله . مصروف امور كشور كرده و ناتوان شده ام . حس می كنم وقت آن رسیده كه یك قوه و بنیه جوان تری به كارهای كشور بپردازد . و اسباب سعادت ملت را فراهم آورد . بنابراین امر سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود واگذار كرده و از كار كناره نمودم . از امروز كه 25 شهریورماه 1320 است عموم ملت از كشوری و لشگری ولیعهد و جانشین قانونی مرا باید به سلطنت بشناسند و آنچه از سوی مصالح نسبت به من می كردند نسبت به ایشان منظور دارند .
استعفانامه رضاشاه و انتصاب محمدرضا شاه روز 25 شهریور در مجلس خوانده شد . و روز 26 شهریور محمدرضا در مجلس سوگند خورد و رسما شاه شد .رضا شاه عجله داشت سریع تهران را ترك كند تا به دست قشون روس نیافتد . زیرا هرلحظه ممكن بود آنها از كرج به تهران برسند . لذا سوار اتومبیلش شد و به سوی اصفهان و كرمان و بندرعباس رفت و در روز جمعه چهارم مهرماه 1320 سوار كشتی شد كه به آنها گفته شده بود به بمبئی می روند . اما برخلاف تصور به بمبئی نرفت و مسیر جزیره موریس را درپیش گرفت . سرانجام به ژوهانسبورگ در آفریقای جنوب فرستاده شد . سه سالی در آنجا سپری كرد تا در ساعت پنج صبح چهارم مرداد بیست و سه 4/5/1323 براثر دوبارسكته قلبی درگذشت .
پیكر رضا شاه ابتدا به مصر منتقل شد و به صورت امانت بود . تا در سال 1328 جسد او را به ایران آوردند و در آرامگاهی در شهر ری به خاك سپردند . جسد او در 24/10/1357 توسط پسرش به لوس آنجلس و سپس به مسجد الرفاعی مصر منتقل گردید . یرواند آبراهامیان در كتاب ایران بین دو انقلاب می نویسد . سرنگونی و سرانجام مرگ رضا شاه در تبعید كه آخرین سالهای پادشاهی به مستبدی حریص و بی رحم و مرموز تبدیل شده بود . كسی را متاسف و متاثر نكرد . صدمه ای که رضاشاه بر وجهه نهیف دموكراسی ایران وارد آورد . به مراتب بیش از خدماتی بود که انجام داد . او ملتی را خلع صلاح شده چشم و گوش بسته . در فضای رعب و وحشت . بی اختیار و بی اراده در بی خبری كامل از اوضاع جهانی نگه داشته بود . چنان كه هیچ حزب و گروه كارآمد و یا رجل سیاسی مجرب نبود كه حادثه را پیش بینی كند و یا نهاد مستقلی كه به دفاع موثر برخیزد . شد آنچه نباید . و كشور در اشغال اجنبی درآمد .
و چنین است سرنوشت مستبدین تاریخ كه یا ازطریق تهاجم بیگانه می روند و یا از طریق انقلابات مردمی . درصورتی كه اگر به تمرین دموكراسی می پرداخت و ظرفیتهای ملی در بستر قانون شكوفا می گردید . و تصمیم گیریها در اختیار و صلاحیت مجلس می بود . چنین اتفاقی رخ نمی داد . از این رخداد دو نتیجه مهم می توان گرفت . 1- روس و انگلیس هرگز دوستان خوبی برای كشور و ملت ما نبوده و نخواهند بود . 2- استبداد به هر صورت كه باشد سرانجام خوبی نخواهد داشت .
پاسخ با گفت‌آورد