آغازگر جُستار
مجله کانون وکلا در سال 1350 این مقاله را به رشته تحریر در آورد که حاوی نقش تمدنی که کوروش بنیاد نهاد در فرهنگ و تمدن جهان است:
نقش ملت کوروش در فرهنگ و تمدن جهانی
نخستین بار اصل تساوی بین اقوام و نژادها و پیروان مذاهب مختلف، توسط ایران هخامنشی اعلام و تبلیغ شد و«انسان»مفهومی یافت که تا آنزمان در جهان شناخته نبود.
نخستین امپراطوری بزرگ جهانی مرکب از اقوام و طوایف و قبایل مختلف و با سطح تمدنهای گوناگون و براساس همکاری و تشریک مساعی و حفظ خودمختاری ملل بصورت یک«کامنولث»واقعی را،هخامنشیان بنیان گذاردنند.
نخستین سیستم پولی منظم و علمی را براساس واحد پول نقره و طلا،در جهان،ایران هخامنشی ابداع کرد و این ناشی از رواج مبادلات بین مناطق بسیار وسیع با محصولات بسیار متنوع بود(حجاریهای پلکان شرقی تخت جمشید نمونهای از این فرآوردههای گوناگون را بما نشان میدهد).در قلمرو حکومت هخامنشی محصولات فلاحتی و فرآوردههای صنایع یدی کشورهای حبشه، مصر،لیبی،سوریه،فلسطین بین النهرین،ایران،افغانستان،س ند و ماوراء النهر با یکدیگر مبادله میشد و نیز ایران بر سر راه ترانزیتی بین چین و غرب و هندوستان و آفریقا قرار داشت.ایجاد سیستم پولی صحیح از یکطرف خود محصول رواج مبادلات و از سوی دیگر موجب تسهیل و توسعه آن مبادلات بود.
نخستین سیستم آبیاری علمی با استفاده از آبهای زیر زمینی،توسط هخامنشیان توسعه یافت اگرچه ابداع قنات مربوط به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است ولی هخامنشیان بودند که آنرا توسعه و رواج دادند و از مرزهای ایران بخارج بردند.قنات یکی از مظاهر نبوغ ایرانیان است و خدمتی که از اینطریق به توسعه اقتصادی جهان باستان شده،قابل ارزیابی نیست.
فن استخراج آبهای زیر زمینی،در دوره ساسانی و بعد در دوران اسلامی به اوج کمال خود رسید و نخستین کتاب علمی درباره چگونگی استخراج این آبها و کشف منابع زیر زمینی توسط ایرانیان نوشته شد.
نخستین سیستم علمی پست و چاپار را ایران هخامنشی ابداع کرد که هنوز دنیا با اعجاب به آن مینگرد.چاپارخانههای هخامنشی،یونانیان آن عصر را غرق در حیرت میساخت و مورخینی چون«هرودوت»را به تحسین وامیداشت.
نخستین سیستم علمی و صحیح راهداری و ارتباطات و حفظ خطوط مواصلاتی را هخامنشیان ایجاد کردند و این بسبب وسعت قلمرو حکومت و ضرورت تامین ارتباط سریع بین قلمرو حکومتی بود که از آفریقا تا آنسوی ماوراء النهر گسترده بود.
نخستین سیستم علمی مدیریت و اداره امور مملکت را ایران هخامنشی به جهان عرضه داشت.تقسیمات مملکتی و روابط بین حکومت مرکزی و ساتراپیها و حدود اختیارات ساتراپها،براساس احتیاجات عملی و مبانی علمی مدیریت و مملکتداری استوار بود.
نخستین مکتب معماری و حجاری براساس یک دید جدید در عصر هخامنشی، با استفاده از پیشرفتهائی که در آشور و بابل بدست آمده بود و براساس خصوصیات روح ایرانی،بوسیله ایرانیان بوجود آند و بگفته پروفسور«پوپ»«حجاری هخامنشی،مهمترین وسیله نمایش تفاوت عمیق روحیه ایرانی و روحیه ملل بین النهرین است.»
نخستین ایدئولوژی استوار و جهانبینی علمی و مبتنی بر اصول انسانی کار و عدالت و پیکار با بدیها و زشتیها را ایرانیان به جهانیان عرضه داشتند و اصولی را پی افکندند که نه تنها در کلیه مذاهب آریائی در اعصار و قرون متمادی منعکس است،بلکه قدیمترین مذهب،یکتاپرستی جهان نیز،در موارد بسیار متعدد،تحتتأثیر آن قرار گرفته است.
*** در دوران اشکانیان،پاسداری جهان تمدن و حفظ آن در برابر حملات اقوام وحشی،در طول پنج قرن هنچون رسالتی تاریخی،برعهده ایرانیان بود، و نیز در این دوران ایران،همچون قرع و انبیق بزرگی بود که در آن فرهنگ و تمدن یونانی را بتدریج در فرهنگ و تمدن ایرانی به تحلیل میبرد،در حالیکه هنر یونانی را،ایرانیان از یک دست گرفته و بدست دیگر باقصی نقاط عالم انتقال میدادند.در این دوران باوجود جنگهای مداوم و هجومهای پیاپی،تمدن و اقتصاد و داد و ستد،شکوه جدیدی بدست آورد.در این عصر بگفته دکتر گیرشمن «وسایل حمل ونقل بهتر گردید.هرگز جادهها مانند زمان پارتیان خوب نگهداری نمیشد، زیرا پادشاهان پارتی به انتظام و مراقبت طرق و شوارع دقت بسیار مبذول میداشتند... اسنادی که در«دورا»کشف شده،وجود پلیس سواره بیابان را اثبات میکند.»بگفته همین دانشمند ایرانشناس در دوران اشکانیان برای نخستین بار«نعل یا کفشک اسب اختراع شد».
*** و اما در عصر ساسانی،«نخستین»های بسیار داریم که آنها را فهرستوار در زیر میآوریم:
نخستین بار«طاق»سازی توسط ایرانیان در عصر ساسانی در معماری رواج یافت و این شیوه که انقلابی بزرگ در معماری بشمار میآید تا اقصی نقاط عالم گسترش یافت و تحولی عمیق در شیوههای معماری رومی و گوتیک بوجود آورد.
نخستین تحول اساسی و عمیق در موسیقی در عصر ساسانی صورت گرفت و مکتب موسیقی ایرانی که بعدها اساس موسیقی عرب بر آن نهاده شد و تا اسپانیا گسترش یافت،در این دوره پایه گذاری شد.بنا بگفته«کریستن سن»(تمدن ایرانی-چاپ پاریس 1942):
«هنر موسیقی عربها،از ایرانیان گرفته شده است،ملودیهای اندلس که منشأ عربی آنها ناشناخته نیست،آهنگهای ایرانی و روح آنرا بیاد میآورد».
نخستین بار آلات و ادوات جدید موسیقی در ایران ساسانی اختراع شد که هنوز هم در زبانهای اروپائی،با همان نامهای ایرانی و با اندک تعریف بکار برده میشود.موسیقیدانان بزرگ ایرانی این دوره از قبیل«سرکش»و «باربد»و«نکیسا»با ابداعات خود،موسیقی ایران را بمرحله جدیدی از کمال رساندند و برای تکامل بعدی موسیقی عربی،و بعدها موسیقی علمی غرب،راه را هموار ساختند.
نخستین بار در عصر ساسانی بود که پارچههای رنگی و با نقاشیهای دلفریب بر روی ابریشم متداول گردید.بگفته«آندره گدار»(تمدن ایرانی چاپ پاریس 1952»:«همین افتخار برای منسوجات ساسانی بس که چین که خود کشور ابریشم است،آنها را مورد تقلید قرار داد.یک قطعه پارچه در موزه توکیو،زمینه کار ایرانی،یعنی شکار شیر را به بهترین وجه نشان میدهد.این اثر توسط یک هنرمند چینی تقلید شده است.»
و نیز در همان کتاب«اندره گدار»میگوید:
«میدانیم که دلفریبترین زینتها کلیساهای قدیم ما،منسوجات شرقی بود که دیوارها و نیز آرامگاهها را با آن میپوشاندند.»
نخستین جهش بزرگ در هنر نقاشی،در عصر ساسانی تحقق پذیرفت و و هنوز هم مانی و شاگردان او،در نقاشی ضرب المثل هستند و از آثار آنها سخن فراوان میرود.بعضی از آثار نقاشی مانی را به«معجزه»او تعبیر کردهاند.
نخستین دیانت عالمگیر(پس از میترائیسم)از ایران ساسانی نشأت یافت. مانویت در اندک مدتی موفق به فتح تقریبا سراسر عالم مسکون گردید،و از اسکاتلند تا فرانسه و اسپانیا و شمال آفریقا و اروپای مرکزی و جنوبی و شرقی و داخله کشور وسیع روسیه و نیز سراسر ماوراء النهر و ترکستان و تا اقصی نقاط چین،بزیر سیطره آن درآمد.«مانویت»در یکدوره از زمان،دین جهانی بود و مدتها پس از استقرار قطعی دین مسیح،همچنان به حیات خود ادامه میداد.
نخستین نهضت بزرگ اجتماعی-سیاسی یعنی«مزدکیسم»در ایران عصر ساسانی پدید آمد و در مدتی بسیار کوتاه سراسر ایران زمین و نیز کشورهای همجوار تحت الحمایه ایران را فرا گرفت و بعد از رواج اسلام در ایران نیز تا سالیان مدید،بصورت نهضتهای عظیم همچنان ادامه داشت و گاه دستگاه خلافت عباسیان را تا لب پرتگاه سقوط سوق میداد.
نخستین دانشگاه معتبر و معظم جهان یعنی دانشگاه«کندی شاپور»که سالیان مدید،مشعل فرهنگ و تمدن را فروزان نگهمیداشت،در ایران ساسانی تأسیس یافت.«گندی شاپور»تنها یک مرکز علمی نبود،بلکه مکتب انسانیت و انساندوستی بود سخن شاپور اول بهنگام افتتاح این دانشگاه،ماهیت واقعی و نقش این مرکز عظیم علمی را آشکار میسازد و آن سخن اینست:«شمشیرهای ما، سرحدات را میگشاید و دانش و فرهنگ ما،دلها و مغزها را تسخیر میکند.»
نخستین کتابخانه بزرگ جهان،بمعنی واقعی و امروزی کلمه،در ایران ساسانی تأسیس شد.کتابخانه در ساختمانی عظیم که دارای 259 اطاق بزرگ بود،جای داشت و در آن،هزاران کتاب بزبانهای زنده آن روزگار،از سریانی هندی،پهلوی،یونانی و...در جاهای معین نگهدای میشد.«ادوارد براون» درباره این کتابخانه میگوید:«نظیر کتابخانه گندی شاپور،هیچگاه در تاریخ تمدن دنیا دیده نشده است.»افسوس که این گنجینه بزرگ در حمله عرب بکلی خاکستر شد.
نخستین بار در تاریخ جهان،در ایران ساسانی به نقل و ترجمه آثار پر ارزش ملل دیگر توجه شد و در ایندوره بود که کتابهائی نظیر«پانکاتانترا» (کلیله و دمنه)به پهلوی ترجمه شد.در هیچ عصری،از عهد باستان،مبادلات فرهنگی به اندازه دوران ساسانیان،رواج و وسعت نداشته است.
نخستین پیشرفت واقعی در زمینهء طب و داروسازی در عصر ساسانی صورت گرفت و زمینههای مساعد برای رشد آن در ادوار بعدی فراهم آمد.همین جوانهء اولیه است که در چند قرن بعد در«طب سینائی»باوج کمال خود میرسد دانشگاه«گندی شاپور»در توسعه و رشد طب و دارو سازی،نقشی اساسی بر- عهده داشت.
نخستین سیستم مالیاتی عمومی و اصلاح مالیاتها و نحوه وصول آنها در عصر ساسانی صورت گرفت و اولین قواعد فن«مالیه»و«اصول مالیاتی»در این زمان پدید آمد.
و این همه پیشرفتها در شرایطی صورت میگرفت که ایران از یکطرف وظیفه پاسداری تمدن و حفظ فرهنگ جهان متمدن را در برابر مهاجمات اقوام وحشی در شمال و شمالشرق برعهده داشت و از سوی دیگر گرفتار حملات پیدرپی امپراطوری روم بود که قسمت اعظم اروپا و شمال آفریقا را در زیر سیطره خود داشت و لحظهای ایران،این پاسدار تمدن را آسوده نمیگذاشت.
*** با آغاز دوران اسلامی،تمدن و فرهنگ ایران،بیک«رنسانس»جدید گام میگذارد و فضائی بس وسیع بدست میآورد.در این عصر،فرهنگ ایران بر قسمت اعظم جهان مسکون پرتو افشانی میکند و قلمرو آن،از مناطق شمالی چین تا اسپانیا و از نواحی شمال سیحون و بحر خزر و قفقاز تا اعماق جزیرة العرب را فرا میگیرد.در این دوره،ایران از لحاظ رشد فرهنگ و شکوه تمدن، بچنان مقام شامخی دست مییابد که در تاریخ سراسر جهان بیسابقه است.شکوه تمدن ایرانی در دوره بین قرن دوم تا قرن ششم هجری،در تاریخ هیچ ملتی تا کنون دیده نشده است و هیچ عصری از این لحاظ،قابل قیاس با ایران آن زمان نیست و شاید فقط اروپای غربی در قرن هیجدهم و نوزدهم را بتوان با ایران آن زمان قیاس کرد.تعداد«نخستین»ها در قلمروهای مختلف علمی،فنی و هنری، در ایندوره بحدی است که تنها برای احصاء آنها،به صفحات متعدد نیاز است. در این دوره کوتاه در رشتههای مختلف حساب،هندسه،جبر و مقابله،فیزیک شیمی،زمینشناسی،هیئت،نجو ،طب،داروسازی،نساجی،رنگرز ، نقاشی،شعر،موسیقی و نیز معماری،کاشی سازی،گچبری،آینه کاری، و بطور کلی جمیع رشتههای فعالیتهای فکری و ذوقی،ایرانیان چنان نبوغی از خود نشان میدهند و چنان آثاری از خود برجای میگذارند که هنوز هم در عصر تکنولوژی جدید و مسافرت به فضا،جهانیان با حیرت و تحسین،باین دوره از تاریخ ایران مینگرند:در زیر،باختصار تعدادی از«نخستین»های ایندوران را فهرستوار ذکر میکنیم.
در این دوره از تمدن ایران:
نخستین بار با کشف«اسید سولفوریک»و«الکل».علم شیمی جدید پایه- گذارش میشود. نخستین آزمایشگاهها(لابراتوار)بمعنی علمی و امروزی آن،در ایران و توسط ایرانیان تأسیس میشود.
نخستین بار نصف النهار زمین،با یک روش ساده علمی اندازه گیری میشود و با واحد طول آن زمان،عددی بدست میآید که نزدیک بعدد چهل میلیون متر فعلی است.
نخستین مطالعه دقیق در حرکت انتقالب ماه و تضاریس مدار آن،در ایندوره انجام میگیرد و با روشی علمی ویژگیهای آن بررسی میشود.
نخستی بیمارستان بمعنی علمی و امروزی کلمه،تأسیس میشود.کلمه «مارستان»(و جمع آن،مارستانات)در زبان عربی،از همینجا وارد میشود.
نخستین بار،تهیه«اوبسرواسیون»درباره بیماران و تنظیم تغییرات حال بیماران،در جهان توسط ایرانیان متداول میشود و«رازی»در طب بیمارستانی، راهی جدید بروی بشریت میگشاید.
نخستین بار،تشریح حیوانات بلحاظ شباهت اندامهای داخلی آنها با انسان،صورت میگیرد.
نخستین کتابداری علمی بصورت امروزی و با استفاده از قفسه و تقسیم بندی موضوعی کتب،و مبتنی بر اصول صحیح در ایران،بوجود میآید.
نخستین بار،تلقیح بر ضد آبله با روشی کموبیش شبیه آنچه امروز متداول است توسط«رازی»صورت میگیرد.کار«رازی»در واقع،نخستین واکسیناسیون در تاریخ جهان محسوب میگردد.
نخستین دار الفنونها،با استادان و وسایل کافی،در نقاط مختلف تأسیس مییابد.
نخستین تقویم علمی و دقیقترین آنها(تقویم جلالی)با صحت و دقتی که هنوز دنیا با اعجاب بآن مینگرد،توسط ریاضیدان بزرگ ایرانی«عمر خیام»بوجود میآید.
نخستین بار،عدد«پی»با دفت خارق العاده،در محاسبات بکار میرود.
نخستین بار،جبر و مقابله از حالت رکود خارج و با جهشی حیرت- انگیز پیشرفت میکند.
نخستین بار،فن استخراج آبهای زیر زمینی،بصورت یک رشته علمی در میآید و نخستین تألیف در زمینه شناخت ذخایر زیر زمینی آب و طریقه استخراج آنها بدست ایرانیان تصنیف میشود.
نخستین بار قوانین انتقال صوت،از طریق ارتعاش هوا،توسط ایرانیان کشف میشود.
نخستین فرهنگ لغات عرب توسط ایرانیان تدوین میشود.
نخستین بار،قواعد صرف و نحو زبان عربی توسط ایرانیان مدون میشود.
نخستین تفسیر قرآن بدست ایرانیان نوشته میشود و علم تفسیر پدید میآید.
نخستین بار فلسفه ارسطو و افلاطون،توسط ایرانیان مجددا و با دید تحلیلی و انتقادی بقلمرو بحث و فحص کشانیده میشود.
نخستین بار،قوانین انکسار نور مورد بررسی قرار میگیرد و علم«مناظر و مرایا»به پیشرفت شایانی نائل میآید.
نخستین بار بوجود گردش خون در بدن حیوانات توجه میشود و«ابو بکر محمد بن حسن جاسب کرجی»در کتاب3انباط المیاه الخفیه»(استخراج آبهای پنهانی،ترجمه حسین خدیو جم)درباره حرکت آبهای زیر زمینی جملهای میآورد که انسان را درباره اینکه«هاروی»انگلیسی،کاشف گردش خون بوده باشد،به شک میانداد.وی درباره حرکت آبهای زیر زمینی مینویسد: «...بسان گردش خون در بدن حیوانات،در جریان است».
نخستین بار،علم طب بر پایههای جدیدی استوار و«طب سینائی» عالمگیر میشود.
نخستین بار،داروشناسی و داروسازی بصورت یک رشته علمی در میآید. نخستین بار،به مقاومت هوا و اثر آن در مورد سقوط اجسام توجه میشود.
نخستین رصدخانههای مجهز و براساس علمی را ایرانیان تأسیس و و اداره نمودند.
نخستین ادوات فنی و علمی برای رصد ستارگان را ایرانیان اختراع کردند.
نخستین بار«عرفان»بوسیله ایرانیان،باوج کمال خود رسید و بصورت مکتب انساندوستی و حق پرستی و ایثار و فداکاری درآمد.
نخستین تاریخ عمومی را ایرانیان برشته تحریر درآوردند و علم جغرافی را بر مبانی صحیح علمی بکمال توسعه رساندند.
در این میان،چه تعداد از«نخستین»ها از قلم افتاده است؟تنها با مراجعه به کتابهای اختصاصی از قبیل«المعجم»و یا«دائرة المعارف اسلامی»میتوان پاسخ این سئوال را دقیقا تعیین کرد و تعداد واقعی«نخستین»ها را بدست داد.
*** این بود بیان مختصری از سهم بزرگ ملت کوروش در بنیان گذاری و غنای تمدن جهانی و تحلیلی از فلسفه جشنهای جهانی شاهنشاهی ایران.
***
در این مقاله در نهایت اختصار کوشش بعمل آمد که«علل و عوامل این عظمت»بازگو شود.تا هر ایرانی ورقی از کتاب زرین حماسهء افتخارات قوم ایرانی را بخواند و بداند که تکیه بر افتخارات گذشته واقعا محملی داشته و هر ایرانی پاک سرشتی حق آن را دارد که بآن ببالد و افتخار کند،و در این میان به مسئولیت و وظیفهای که بسهم خود در حفظ این میراث گرانبها دارد پی ببرد تا شایستگی فرزندی چنان پدرانی را داشته باشد.
پاسخ با گفت‌آورد